«Σε όποια του σελίδα κι αν σταθούμε, αναγνωρίζουμε κάτω από τοχριστιανό τον Eλληνα, κάτω από το μυστικοπαθή, το μεσημβρινόναισθησιάρχη, κάτω από τον άνθρωπο της εκκλησίας, τον άνθρωπο τηςσάρκας, των μυριστικών χόρτων, του γιαλού» αναφέρει ο Oδυσσέας Eλύτηςγια τον Aλέξανδρο Παπαδιαμάντη (1851- 1911) υπονοώντας τη σαγηνευτικήαμφισημία ενός πολυδιάστατου και πολύχρωμου έργου που εξακολουθεί νασυναρπάζει. Ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στη Σκιάθο και οιγονείς του ήταν ο ιερέας Aδαμάντιος Eμμανουήλ και η Aγγελική το γένοςMωραϊτίδη.

Μεγάλωσε ανάμεσα σε εννιά παιδιά με το φόβο του Θεού καιεξοικειώθηκε -από πολύ νωρίς- με τα εκκλησιαστικά τελετουργικά, τηθρησκευτική κατανυκτική ατμόσφαιρα, τις λειτουργίες, τα εξωκλήσια καιτην ήσυχη ζωή του νησιώτικου περίγυρου. Oλα αυτά έμελλε να τονδιαμορφώσουν, να εμπλουτίσουν τον υπερευαίσθητο ψυχισμό του με ένααπόθεμα μεταφυσικής ανησυχίας που θα διαπότιζε τα κείμενά τουαναδεικνύοντας μία περίσσεια ταλέντου, η οποία θα τον καθιέρωνε ωςπρωτοπόρο της πεζογραφίας. Eνα κοίτασμα μνήμης τροφοδοτεί τιςεμπνεύσεις του, ένας ποιητικός οίστρος τις διαπερνάει, μια μαγεία τουλόγου τις μετουσιώνει σε έργα ιριδίζοντα και θαυμαστά.

Η δε περίφημη γλώσσα του είναι μια καθαρεύουσα εμπλουτισμένη μελαϊκά χαρακτηριστικά, αλλά και με τη ζεστασιά του πλέον ευσυγκίνητουανθρωπισμού. Οσο για τις πολυποίκιλες εικόνες του, έχουν τη ζωγραφικήγοητεία ενός δεινού εικονογράφου -είτε αναφέρονται στοηλιοπλημμυρισμένο Aιγαίο, είτε στη φτωχική γειτονιά της Aθήνας όπου θαδιέμενε αργότερα. Ο Παπαδιαμάντης καταφέρνει πάντοτε και εμφυσά στιςιστορίες του την πνοή της λυρικής του έξαρσης και την τρυφερότητα τηςχριστιανικής αγάπης, διατηρώντας υπογείως κάτι από το βυζαντινό ημίφωςτου μυστικισμού του. Εξαιρετικός ηθογράφος στην αρχή, διεύρυνε -με τονκαιρό- την ηθογραφία του και την τεχνική του, ώστε να θεωρείται-δικαίως- ότι αυτός εγκαινίασε τη διηγηματογραφία στην Eλλάδα. Το έργοτου περιλαμβάνει, σε γενικές γραμμές, μυθιστορήματα και διηγήματαστοιχειωμένα από παιδικές μνήμες και θρησκευτικά βιώματα, βάσανα καιμικροχαρές και μια ατέλειωτη μοναξιά. Στην πρώτη του συγγραφικήπερίοδο, ακολούθησε την παράδοση του ιστορικού μυθιστορήματος στα οποίαη υπόθεση -κατά κανόνα- προερχόταν άλλοτε από τα χρόνια τηςEνετοκρατίας («Οι έμποροι των Eθνών») και άλλοτε της Aλωσης («Ηγυφτοπούλα»).

Πλοκή
Η πλοκή των έργων του βασίζεται-συνήθως- στους παράξενους νόμους της περιπέτειας, του μυστηρίου καιτης έκπληξης, ενώ -παράλληλα- αφθονούν οι ρομαντικές υπερβολές. Ωσπουολοκληρώνει το διήγημα «Xρήστος Mηλιόνης» με το οποίο συντελείται τοπέρασμά του αποκλειστικά στην ηθογραφία -μέσα από ένα σύμφυρμααυτοβιογραφικών στοιχείων και της σύγχρονής του πραγματικότητας. Τουπόστρωμα των αλλεπάλληλων ιστοριών του είναι, για ακόμη μία φορά,θρησκευτικό, ενώ το εξωτερικό περιβάλλον περιγράφεται μέσα από μίααληθινή και ανυπόκριτη λατρεία προς τη φύση: Oνειρεμένα ακρογιάλια,χρυσαφένια δαντελώματα, αμέτρητα λιμανάκια και ρεματιές, αναβασιές καιχαράδρες, χαλίκια, αλμυρίκια και βότσαλα -όλα μοιάζουν να αποκτούν μίασυγκινησιακή, σχεδόν απόκοσμη, διάσταση μέσα από την πολυχρωμία τουιδεώδους του.

Υπάρχει, όμως, και μια οξυδερκής ψυχολογική περιγραφή, μία εύστοχηδιείσδυση στα βάθη του ψυχικού κόσμου των ηρώων του που εντυπωσιάζει μετην απρόσμενη καθαρότητά της. Οι χαρακτήρες του είναι απλοί, ταπεινοί,γραφικοί και βασανισμένοι άνθρωποι, που γίνονται οι πυρήνες τωνδραματικών συγκρούσεών τους με τη ζωή αναδεικνύοντας μία απέραντημελαγχολία -του ίδιου του συγγραφέα- η οποία σε κάνει κοινωνό μιαςμοιρολατρικής μεταφυσικής κοσμοθεωρίας. Δεν λείπουν, ωστόσο, ούτε οικοινωνικοί προβληματισμοί, ούτε η κριτική θεώρηση των συνθηκώνδιαβίωσης- πάντα με ένα λεπτό χιούμορ που αγγίζει τα όρια μιας δηκτικήςειρωνείας, αλλά και με μία εγγενή τρυφερότητα- ιδίως για τον κόσμο τωνπαιδιών.

Αυτή η τρυφερότητα μαζί με τη θλίψη, η πασίγνωστη ασκητική μοναξιάτου με την εγκαρτέρηση, αλλά και η ερωτική διάθεση που ασφυκτιά ανάμεσαστις γραμμές των κειμένων του Παπαδιαμάντη αποτελούν ένα ιδιαίτεροκομμάτι του έργου του το οποίο αξίζει περαιτέρω διερεύνησης.

Δεν είναι μόνο το ποιητικό ύφος και η γόνιμη φαντασία πουδιακρίνουν τον σπουδαίο αυτό συγγραφέα, αλλά και τα ερωτικά πάθη του-όπως φαίνεται μέσα από τα διηγήματα που απαρτίζουν την συγκεκριμένηέκδοση με τίτλο «Να είχεν ο έρωτα σαΐτες! - επτά αγαπητικά διηγήματατου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη» (εκδ. μεταίχμιο) την οποία επιμελήθηκε οΚώστας Ακρίβος. Μέσα από αυτά δεν απουσιάζουν οι σκηνές ερωτικής βίαςκαι σωματικής καθυπόταξης, αλλά ούτε και εκείνα τα στοιχεία τηςαυτοθυσίας και της σωτηρίας.

Αλλες φορές, πάλι, η δειλία είναι που στερεί το στόμα από τηνκρίσιμη λέξη, ενώ η κακία ανταγωνίζεται την ευγένεια και η αμηχανία ταερωτικά τεχνάσματα. Οι αποκλίσεις και η απόρριψη δεν λείπουν, το ίδιοκαι οι μαγείες, οι γοητείες, οι μαγγανείες, το σαράκι της ζήλιας.

Μία κάπως διαφορετική προσέγγιση του Παπαδιαμάντη που έρχεται ναανασύρει και να υποδείξει τη διάχυτη ερωτική του διάθεση, τιςπεριδινήσεις και τους κραδασμούς της, τα έντονα αποτυπώματα και ταανεξίτηλα ίχνη της μέσα από ιστορίες που τις έγραψε για να παρηγορηθεί,να ξεφύγει, να βρει μία διέξοδο. Iσως γι' αυτό, η παρηγοριά που μαςχαρίζει με τα γραπτά του να είναι πραγματικά ανεκτίμητη...